Wzrost Państwa Polskiego w XV i XVI wieku

Jakkolwiek dziejopisarstwo dalekie jest od tego rodzaju nauk, które budują swój zrąb na prawach jednostajnych, ciągłych i nieprzerwanie działających, to jednak raczej instynkt jakiś, niż wyraźne dane, podsuwają pod nasze pojęcia historyczne pewną ciągłość, prawidłowość i konieczność, jakie stanowią cechy każdej systematycznej wiedzy. Wiarę w ten stopniowy rozwój każdego narodu utrwala jeszcze wzgląd na dzieje powszechne. Nie mając żadnego kryterium odnośnie prawidłowości rozwoju życia danego narodu, zestawiamy jego dzieje z dziejami innych, z całym rozwojem powszechno-dziejowym. Odstępstwa od tego ogólnego kierunku nazywamy anomalią, cofaniem się lub reakcją; podobieństwa – jego prawidłowym rozwojem i postępem. W zasadzie swej empiryczne i powierzchowne kryterium powszechno-dziejowe może zastąpić wszelkie inne przy ocenie dziejów danego narodu, zwłaszcza, jeżeli chodzi o stwierdzenie jego stałego i nieprzerwanego żywota. Wymagane są jednak dwie rzeczy, ażeby kryterium to nie sprowadziło nas na manowce. Najpierw musimy się liczyć z różnorodnością form jednego i tego samego procesu historycznego, a po wtóre z indywidualnymi właściwościami, z charakterem, typowością czy rasą określonego narodu, gdyż te ostatnie cechy żaden rozwój powszechno-dziejowy nie obowiązuje. Właśnie tak się ma sprawa z genezą i rozwojem Polski nowożytnej. Rozumiemy ten wyraz w znaczeniu takim, jakie przypisuje mu się w historii powszechnej. Wiadomo, że z upadkiem starożytnego świata rozpoczyna się era życia współczesnych nowych ludów europejskich, które prawie bez wyjątku zaznaczają swój byt i rozwój po dzień dzisiejszy; przynajmniej zarówno w ich składzie etnicznym, jak w miejscach życia, od przeszło półtora tysiąca lat nie zaszła żadna zasadnicza zmiana. Chodzi jednak o to, że i w tym półtoratysięcznym prawie okresie istnienia, są także pewne wyraźne zmiany i przewroty. Okres czasu, w którym my żyjemy, zainicjowany został ważnymi wypadkami na przełomie XV i XVI w. Wypadki te wytyczyły jakby nową kolej dziejom poszczególnych narodów; kolej, która obowiązuje do dnia dzisiejszego. Wstęp autora