Stefan Batory i Plan ligi przeciw Turkom (1576-1584)

Jakkolwiek o wojennych planach Stefana Batorego przeciw Turcji pisano wielokrotnie, to jednak zwracano baczniejszą uwagę tylko na ostatnią ich fazę t. j. na projekt podboju Moskwy, na którym król opierał swe dalsze zamysły. Okres poprzedni, obejmujący czas aż do końca maja 1584 r., zanim Batory ostatecznie sformułował ów plan, otoczony był pewnego rodzaju pomrokiem, którego nie zdołały rozproszyć prace zasłużonego i skrzętnego znawcy stosunków Moskwy ze Stolicą Apostolską, Paula Pierlinga. Prócz tego autora, który zresztą tylko przygodnie dotykał tej kwestii i nie miał zamiaru szczegółowo jej rozpatrywać, nikt się nią nie zajmował. A przecież nasu­wało się pytanie, jakie były w tym okresie projekty i układy, ja­kie stanowisko wobec nich zajął Batory, jednym słowem, jak od­była się ta ewolucja, której ostatnim wyrazem był ów olbrzymi plan, rzucający taki cień, że poprzednie rokowania bladły w nim i zacierały się. Równie ważna przyczyna zaniedbania tej kwestii leżała w naturze materiału źródłowego który, ukryty przeważnie w archi­wum watykańskim, nie był tak łatwo dostępny. Dopiero prace naszej ?Ekspedycyi rzymskiej?, a szczególniej bogaty plon pierwszego roku, zebrany pod osobistym kierunkiem prof. Smolki, a odnoszący się właśnie głównie do tego okresu, umożliwił dokładniejsze zajęcie się tą sprawą. Toteż tłumaczy, dlaczego autor kończy swą pracę genezą planu moskiewskiego, a następnej fazy ukła­dów, tworzących poniekąd odrębną całość, nie wciągnął w zakres tego studium. Niniejsza praca opiera się głównie na materiale archiwal­nym. Uwzględniając bowiem depesze Laurea, wydane przez Wierzbow­skiego i akta, ogłoszone przez Pierlinga, główny zrąb spoczywa na niewydanej korespondencki Caligarego, Bolognettego i Possevina, po­chodzącej z archiwum watykańskiego, a uzupełnianej poszukiwaniami w innych bibliotekach. Odpisy te, dokonane przez ?Ekspedycyę?, mieszczą się w zbiorach Akademii, w tzw. tekach rzymskich, które zaznaczamy T. R.