W poszukiwaniu ostatecznej tajemnicy
Szkice o polskiej literaturze XX wieku i najnowszej

W jednym ze swoich późnych utworów, napisanym na początku lat 1950. wierszu Do starego filozofa w Rzymie, Wallace Stevens kreuje sytuację zawieszenia pomiędzy tu" i tam", jakiego doświadczają, w poetyckiej wizji, współcześni rzymianie i adresat tego utworu. Szerzej - ludzie XX wieku. Balansują oni pomiędzy ulicą a niebem, są jednocześnie po tej i po tamtej stronie, ciągle w drodze ku temu co niepochwytne. Stevens buduje obraz trwania na progu, na brzegu, między konkretem a niewyrażalną inną jeszcze formą", w rozdarciu, które rozum usilnie próbuje pokonać. Adresatem i bohaterem liryku Stevensa jest jego nauczyciel, George San-tayana, zaś wiersz - ukazujący Santayanę złożonego chorobą, bliskiego śmierci - stanowi poetycką rekapitulację filozoficznych koncepcji tego amerykańskiego myśliciela, rozpiętych pomiędzy materializmem a idealizmem, naturalistycznym immanentyzmem a aksjologicznym transcendentalizmem. George'a Santayany wiara w życie rozumu", które tworzą: moralność, religia i estetyka, wydaje się dobrze oddawać rozterki poznawcze współczesności, zwłaszcza tej nowoczesnej, a w pewnej mierze i ponowoczesnej. Wszelkie bowiem próby poznania odbywają się - jak pisze Stevens w wierszu - w poczuciu ostatecznej Tajemnicy". Niniejszy tom, powstający powoli, na przestrzeni lat, skomponowany został z osobnych rozpraw i drobniejszych wypowiedzi, które łączyć ma w zamierzeniu próba odczytania w wybranych modernistycznych i najnowszych dziełach polskiej literatury sensów metafizycznych, egzystencjalnych i estetycznych. Badane teksty są traktowane przede wszystkim jako nośniki tych sensów i wartości, jako droga ku - nie tyle nawet przeczuwanej, co poszukiwanej - ostatecznej Tajemnicy: tajemnicy Boga, istnienia, losu, tożsamości, śmierci, sfery eschatologii.